Quản trị tâm lý là chìa khóa để thành công trong đầu tư. Trong phần 1, chúng ta đã khám phá hành trình cảm xúc của nhà đầu tư từ Hoài nghi đến Hào hứng, những bước đi đầu tiên của một thị trường tăng giá. Giờ đây, chúng ta bước vào giai đoạn kịch tính nhất của một chu kỳ: nơi cảm xúc được đẩy lên tột độ và cũng là khởi nguồn cho sự sụp đổ không thể tránh khỏi. Phần 2 của chuỗi series sẽ phân tích các giai đoạn tâm lý từ Hưng phấn tột độ đến Tuyệt vọng, giải mã cách Phố Wall tạo ra những đỉnh cao và vực sâu qua lăng kính tâm lý học. Nắm vững những giai đoạn này là cách duy nhất để nhà đầu tư bảo vệ thành quả và sống sót qua cơn bão.
Nếu giai đoạn khởi sự là mùa xuân của thị trường, thì giai đoạn tiếp theo chính là một mùa hè rực rỡ nhưng đầy bão tố. Cảm xúc của nhà đầu tư chuyển từ sự hào hứng có kiểm soát sang trạng thái hưng phấn cực độ, để rồi rơi tự do vào sự hoảng loạn và tuyệt vọng. Đây là những giai đoạn mà tài sản được tạo ra nhanh nhất, nhưng cũng bị phá hủy tàn khốc nhất.
Euphoria (Hưng phấn tột độ) – Nỗi sợ bỏ lỡ (FOMO) lên ngôi
Sau giai đoạn Hào hứng, thị trường bước vào trạng thái Hưng phấn tột độ (Euphoria). Đây là đỉnh cao của cảm xúc tích cực, một bữa tiệc tài chính mà dường như ai cũng có thể kiếm được tiền. Lúc này, lý trí hoàn toàn nhường chỗ cho cảm xúc, và động lực chính chi phối hành vi không còn là phân tích cơ bản, mà là FOMO (Fear Of Missing Out) – Nỗi sợ bỏ lỡ cơ hội.
Những câu chuyện thành công về việc “nhân đôi, nhân ba” tài khoản trong thời gian ngắn xuất hiện nhan nhản trên các phương tiện truyền thông và mạng xã hội. Những nhà đầu tư vốn đứng ngoài quan sát, sau nhiều tháng chứng kiến thị trường liên tục đi lên, cuối cùng đã không thể kiềm chế được. Họ lao vào thị trường như những con thiêu thân, tin rằng xu hướng tăng này là một con đường một chiều dẫn đến sự giàu có. Ký ức về những thua lỗ trong quá khứ bị xóa nhòa, thay vào đó là viễn cảnh tươi đẹp về một tương lai tài chính huy hoàng. Họ mua vào bằng mọi giá, không phải vì hiểu rõ tài sản, mà chỉ vì sợ người khác sẽ giàu lên trước mình.
Ví dụ điển hình là bong bóng Dot-com cuối những năm 1990, khi bất kỳ công ty nào có đuôi “.com” đều được định giá trên trời, hay cơn sốt tiền mã hóa cuối năm 2017 và 2021, nơi các nhà đầu tư cá nhân đổ tiền vào các đồng coin vô danh với hy vọng đổi đời.
Quản trị tâm lý: Giai đoạn này là lúc nguy hiểm nhất. Nhà đầu tư cần nhận diện các dấu hiệu của thị trường quá nóng: định giá phi lý (P/E cao vút), truyền thông đại chúng nói về chứng khoán như một mỏ vàng, và những người không có kiến thức cũng tham gia. Đây là lúc để chốt lời từng phần, giảm tỷ trọng cổ phiếu rủi ro và tuân thủ kỷ luật một cách nghiêm ngặt nhất, thay vì để tâm lý FOMO cuốn đi. Hãy nhớ rằng, khi người bán taxi cũng khuyên bạn mua cổ phiếu, đó là lúc bữa tiệc sắp tàn.
Complacency (Chủ quan) – Những đợt giảm giá đầu tiên là “cơ hội”
Sau khi đạt đỉnh hưng phấn, thị trường bắt đầu xuất hiện những phiên giảm điểm đầu tiên. Tuy nhiên, đám đông lúc này đang say trong men chiến thắng và rơi vào trạng thái Chủ quan (Complacency). Họ xem những đợt sụt giảm này không phải là lời cảnh báo, mà là một “cơ hội tuyệt vời để mua thêm với giá rẻ”.
Tư duy “Buy the dip” (Mua vào khi giá giảm) trở thành câu thần chú. Nhà đầu tư tin rằng đây chỉ là một đợt điều chỉnh kỹ thuật nhỏ trước khi thị trường tiếp tục hành trình “lên mặt trăng”. Họ tự tin tăng gấp đôi vị thế, sử dụng đòn bẩy cao hơn với niềm tin rằng xu hướng tăng là bất khả chiến bại. Các tín hiệu cảnh báo như lợi nhuận doanh nghiệp chững lại hay các chỉ số kinh tế xấu đi đều bị phớt lờ. Sự chủ quan, như một lớp sương mù, che mờ đi những rạn nứt đầu tiên của con tàu.
Quản trị tâm lý: Giai đoạn này đòi hỏi sự khách quan và khả năng thừa nhận sai lầm. Thay vì mù quáng “bắt đáy”, hãy đánh giá lại các yếu tố cơ bản đã thay đổi hay chưa. Tại sao thị trường lại giảm? Có phải tin tức tiêu cực mang tính hệ thống đang xuất hiện? Hãy ngừng gia tăng vị thế và xem xét việc đặt ra các ngưỡng dừng lỗ (stop-loss) để bảo vệ lợi nhuận đã có. Đừng để niềm tin biến thành sự cố chấp.
Anxiety & Panic (Lo lắng & Hoảng loạn) – Khi mặt đất dưới chân sụp đổ
Sau một vài cú hồi phục yếu ớt, thị trường đột ngột lao dốc mạnh. Trạng thái chủ quan nhanh chóng biến thành Lo lắng (Anxiety), và rồi bùng phát thành Hoảng loạn (Panic). Đám đông nhận ra rằng đây không phải là một đợt điều chỉnh thông thường; xu hướng tăng thực sự đã kết thúc.
Những nhà đầu tư mua vào ở vùng đỉnh bắt đầu thua lỗ nặng. Các lệnh dừng lỗ bị kích hoạt hàng loạt, các cuộc gọi ký quỹ (margin call) diễn ra trên diện rộng, tạo ra một vòng xoáy bán tháo không thể kiểm soát. Mọi người tranh nhau thoát khỏi thị trường bằng mọi giá. Để đóng một vị thế mua đang thua lỗ, họ buộc phải BÁN ra với giá thấp hơn, và hành động bán của hàng ngàn, hàng vạn người cùng lúc đã tiếp thêm nhiên liệu cho đà giảm. Đây chính là một vòng lặp phản hồi tiêu cực (negative feedback loop): bán tháo gây ra giá giảm, giá giảm lại kích hoạt thêm nhiều lệnh bán tháo hơn.
Sự sụp đổ của Lehman Brothers năm 2008 hay ngày “Thứ Năm Đen Tối” của thị trường chứng khoán toàn cầu vào tháng 3/2020 là những minh chứng kinh hoàng cho sức mạnh của sự hoảng loạn tập thể.
Quản trị tâm lý: Đây là lúc thử thách bản lĩnh của nhà đầu tư. Quyết định sáng suốt nhất thường là quyết định khó khăn nhất: không làm gì cả, hoặc tuân thủ kế hoạch đã vạch ra từ trước. Bán tháo theo đám đông gần như chắc chắn sẽ khiến bạn bán đúng đáy. Nếu danh mục của bạn gồm các tài sản tốt, hãy kiên nhẫn. Nếu bạn đã có kế hoạch quản trị rủi ro, hãy tuân thủ nó thay vì đưa ra quyết định dựa trên nỗi sợ hãi tột độ.
Capitulation, Anger & Depression (Đầu hàng, Giận dữ & Tuyệt vọng): Chạm đáy của nỗi đau
Cuối cùng, thị trường đi vào giai đoạn cảm xúc tiêu cực nhất: Đầu hàng (Capitulation), Giận dữ (Anger) và Tuyệt vọng (Depression).
- Đầu hàng: Đây là thời điểm mà ngay cả những nhà đầu tư kiên trì nhất cũng từ bỏ hy vọng. Họ bán đi những cổ phiếu cuối cùng trong danh mục, không phải vì phân tích, mà vì không thể chịu đựng thêm nỗi đau thua lỗ. Đây thường là lúc thị trường tạo đáy thực sự, khi khối lượng giao dịch tăng đột biến trong một phiên giảm sàn cuối cùng.
- Giận dữ: Sau khi thua lỗ, nhiều người bắt đầu tìm đối tượng để đổ lỗi: thị trường bị thao túng, “cá mập” úp sọt, chính phủ vô trách nhiệm. Sự giận dữ là một cơ chế phòng vệ tâm lý, nhưng nó ngăn cản họ học hỏi từ sai lầm của chính mình.
- Tuyệt vọng: Khi sự giận dữ qua đi, chỉ còn lại nỗi tuyệt vọng. Nhà đầu tư thề sẽ không bao giờ quay lại thị trường chứng khoán nữa. Họ mất niềm tin hoàn toàn vào kênh đầu tư này và quay về với các tài sản an toàn. Thị trường lúc này ảm đạm, thanh khoản cạn kiệt, và không ai còn nhắc đến cổ phiếu nữa.
Và rồi, sau một thời gian dài đi ngang trong sự ảm đạm, khi nỗi đau đã nguôi ngoai và ký ức về cú sụp đổ đã phai mờ, thị trường bắt đầu nhen nhóm những đợt tăng giá đầu tiên. Một chu kỳ mới lại bắt đầu, quay trở lại đúng Giai đoạn 1: Hoài nghi. Những nhà đầu tư từng bị thiêu cháy sẽ chế nhạo đà tăng này là “bẫy tăng giá” và từ chối tham gia. Vòng quay cảm xúc lại tiếp tục…
Thấu hiểu chu kỳ, làm chủ cảm xúc
Hành trình từ Hưng phấn tột độ đến Tuyệt vọng là phần tàn khốc nhưng tất yếu của mọi chu kỳ thị trường. Nó cho thấy cảm xúc của con người – đặc biệt là lòng tham và nỗi sợ hãi – chính là động lực lớn nhất tạo ra các biến động giá. Việc mua/bán dựa trên cảm xúc tạo ra biến động, và biến động đó lại tác động ngược trở lại tâm lý, tạo thành một vòng lặp không hồi kết.
Hiểu rõ bản chất của vòng lặp này không phải để dự đoán chính xác đỉnh và đáy, mà là để chuẩn bị một tâm thế vững vàng. Bằng cách nhận diện được mình đang ở đâu trong chu kỳ cảm xúc, nhà đầu tư có thể đưa ra những quyết định lý trí hơn, tránh được những sai lầm phổ biến và vững bước trên con đường đầu tư dài hạn.
Tham khảo ngay các chương trình đào tạo tại Viện thực hành Đầu tư tài chính Da Vinci Academy để nâng cao kiến thức, tư duy và đặc biệt là cải thiện khả năng quản trị tâm lý trong đầu tư tài chính, sẵn sàng đầu tư một cách hiệu quả và sáng suốt.
